Autorzy projektu architektonicznego zamku w Muszynie

architekt Grzegorz Dresler

architekt Agnieszka Latała

Pomimo nielicznych przekazów, poświęcone Zamkowi prace licznych historyków pozwalają na wyliczenie głównych, związanych z jego dziejami wydarzeń.

1288 – pierwsza wzmianka o Muszynie, przechodzącej wówczas – po rozstrzygnięciu między sporu spadkobiercami Wysza z Niegowici a biskupem krakowskim Pawłem z Przemankowa – we władanie biskupów krakowskich. Dokument z 18 maja 1288 informuje ze niejaki Wysz herbu Półkozic scholastyk Kapituły Krakowskieji zapisał w testamencie wsie Muszyna i Śiniarsko biskupowi krakowskiemu Pawłowi z Przemankowa.

od 1294 – Muszyna pozostaje w dyspozycji biskupa Jan Muskaty, który wokoło 1304-1308 roku traci ją na rzecz księcia Władysława Łokietka

1352 – pierwsza źródłowa – zawarta w dokumencie lokacyjnym wsi Andrzejówka – wzmianka o castrum w Muszynie, przy czym nie wiemy czy mowa tu o obiekcie wzniesionym w konstrukcji drewniano-ziemnej, czy też o warowni murowanek

1391 – Muszyna z woli Władysława Jagiełły powraca do rąk biskupich (biskup Jan Radlica). Władysław Jagiełło 30 lipca 1391 specjalnym aktem darowizny ofiarował biskupowi krakowskiemu Janowi Muszynę z okolicznymi wsiami na własność.

1400 – pierwsza wzmianka o parafii muszyńskiej

1410/11 – najazd Ścibora ze Ściborzyc, który zajął zamek

1455 – wielka katastrofa budowlana, w której „czwarta część zamku od szczytu aż po fundament ze wszystkimi murami i budynkami runęła”

1474 – zdobycie zamku przez Węgrów.

W roku 1474 odziały węgierskiego króla Macieja Korwina pod dowództwem Tomasza Tarczaya najeżdżają Podkarpacie. Zupełnie zaskoczeni obrońcy nie zdołali obronić zamku, który zostaje zajęty i poważnie zniszczony. Po zawarciu pokoju Maciej Korwin zobowiązuje się do jego odbudowy.    Zamek został bardzo dobrze przystosowany do pełnienia podwójnej funkcji, w miarę wygodnej i reprezentacyjnej rezydencji urzędnika biskupiego oraz strażnicy granicznej na ważnym szlaku biegnącym doliną Popradu.

1488 – prace budowlane na zamku

1499 – kolejny etap prac budowlanych na zamku

1508 – zlecenie mistrzom kamieniarskim z Bardiejowa wykonanie detali architektonicznych

1557 – pierwsza wzmianka dworu biskupiego położonego pod górą zamkową

1596 – pożar miasta

1636 – pobyt biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika w Muszynie

przed 1645 – spustoszenie zamku. Obiekt określany mianem „zamczyska”

1659 – pobyt biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego w Muszynie

1725 – pobyt biskupa krakowskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego w Muszynie

1749 – pobyt biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego w Muszynie

1781 – wcielenie Muszyny do cesarskich dóbr kameralnych, a tym samym kres biskupiego zespołu rezydencjonalno-obronnego

1813 – powódź w Muszynie i najprawdopodobniej kres dworu biskupiego leżącego u podnóża góry Baszta.

Prawdopodobnie już w 1301r. na wzgórzu zamkowym istniała obronna budowla. Przypuszcza się, Że była to drewniana wieża mieszkalno-obronna o wymiarach 4x4m otoczona ziemnym wałem. Jako pierwszy zamkiem muszyńskim zajął się Szczęsny Morawski. W swojej nadal wartościowej pracy „Sądecczyzna za Piastów” umieścił plan ruin zamku, kierując na ten obiekt uwagę badaczy. Niestety opublikowany przezeń plan jest bez skali i nie tyle rejestruje stan zachowania ruin przed 150 laty, co zawiera oparty raczej na domniemaniach zarys murów i dość fantastyczny wizerunek całego zamku.

Z kolei w 1885 roku w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego” Maurycy Maciszewski opisał ruiny, informując, Że zamek funkcjonował jeszcze za Jana Kazimierza, kiedy to przygotowywano go do obrony przed Szwedami, ale potem zaniedbany i nienaprawiany, niszczał i rozsypywał się w gruzy.  W latach 80-tych XIX wieku były to zwaliska nieforemnych odłamów ścian zewnętrznych i „u góry rozdartej kilkupiętrowej wieży”. W murze wieży jeszcze Maciszewski widział niezgrabny komin, utworzony przez obmurowywanie coraz wyżej podciąganego okrągłego pniaka o 15 calowej średnicy.   Według Maciszewskiego w wieży była brama wjazdowa, za nią sklepiona szyja wznosząca się ku górze, dalej podwórze zamkowe, przy którego wschodnim boku stał piętrowy murowany dwór, a od zachodu była głęboka, wykuta w skale studnia. Od zachodu dziedziniec był otoczony pojedynczym murem, zaś od południa murem podwójnym, za którym znajdowało się podwórze gospodarcze i majdan dla służby. Za Maciszewskim Władysław Bębynek w całości powtórzył opis zamku.  Kolejną informację podała dopiero w roku 1929 Helena Langerówna. Stwierdziła ona, Że w XIII wieku w Muszynie znajdował się drewniany gródek, a dopiero w XIV wieku za Kazimierza Wielkiego wzniesiono zamek murowany, z chroniącą go od północnego wschodu wyniosłą basztą. Opisując walory obronne zamku Langerówna zwróciła uwagę na ochronę, jaką dla warowni stanowił wyższy szczyt, wznoszący się ponad zamkiem od strony północnej. Niewiele więcej napisała Krystyna Pieradzka, dając dość szczegółowy opis zamku. Omawiając jego położenie, nie pominęła istnienia wyższego od zamku szczytu od północy, nie zdołała jednak rozwiązać tej zagadki. Późniejsze prace nie wyszły poza przytoczone ustalenia.

W tej sytuacji dopiero gruntowne badania archeologiczne mogły dać klucz do rozwiązania tajemnicy zamku muszyńskiego. W 1963 roku niewielkie sondaże w ruinach zamku i na sąsiednim szczycie przeprowadził Andrzej Żaki. W wykopach natrafiono na warstwę kulturową, a na szczycie osłaniającym zamek od północy na monetę. Na tej podstawie A. Żaki wprowadził dla szczytu umowną nazwę „Strażnicy”, wnioskując, Że najstarsze „fortalitium” wzniesiono na przełomie XIII/XIV wieku — lub nieco później, — jako założenie dwuczłonowe.

Zamek w Muszynie, w którym „Stramnica” spełniała rolę pomocniczą w stosunku do zamku. Niestety badań nie kontynuowano i dopiero w 1973 i 1974 roku zostały one przeprowadzone przez Marię Cabalską. Badania objęły „Strażnicę” i zamek, przy czym badania na zamku zostały zaledwie rozpoczęte i przerwane na skutek braku pieniędzy na zabezpieczenie ruin. Dalsze prace podjęto dopiero w 1991 roku, ale niestety ich wyniki nie zostały dotychczas opublikowane (o badaniach tych wspomina B. Rucka w Almanachu Muszyny rok 1992 s. 20) . Prace te przyniosły w efekcie odsłonięcie murów koło zachowanej baszty i częściową ich konserwację.  .

1. Cabalską ustaliła wzajemną relację dwu członów zabudowy obronnej w postaci zamku i gródka stożkowatego, oddalonych od siebie o ponad 100 metrów w linii prostej. Zamek znajduje się na niższym szczycie o wysokości 527 m, nieco wyżej usytuowano grodek nazwany przez A. Żakiego „Strażnicą”.

Według ustaleń M. Cabalskiej zamek został posadowiony w całości „na surowym korzeniu”, a najstarsze warstwy pochodzą dopiero z końca XV wieku. Nieliczne odsłonięte mury posadowiono wprost na skale, najczęściej bez rowów fundamentowych. Udało się ustalić bieg murów na południowo-zachodnim przedpolu zamku.

Można przyjąć, Że budowę — jak wspomniano wyżej przy omawianiu gródka — rozpoczęto w końcu XV wieku i ukończono na początku wieku XVI. Zamek został dostosowany do miejsca, jakim dysponowano, zajmując całą zdatną do zabudowy przestrzeń. Na wyniosłości wznoszącej się około 60 m ponad Popradem postawiono zamek niewielki, ale doskonale przystosowany do spełnienia podwójnej funkcji, mianowicie w miarę wygodnej i reprezentacyjnej rezydencji oraz strażnicy granicznej w ważnym przejściu bramy popradzkiej. W ten sposób powstało oryginalne rozwiązanie. Część północno-wschodnia zamku została zakończona czworoboczną wieżą wspartą narożnymi skarpami osadzonymi w skale i schodzącymi do wykopanej fosy, nad którą prawdopodobnie przerzucono zwodzony most. W wieży znajdowało się wejście wzmocnione skarpami bramy.

W dobie renesansu zamek zyskuje nowe okna zamiast wąskich gotyckich duże kwadratowe. Dodatkowo zostają one ozdobione kamiennymi obramieniami.  Do północnego muru warownego obwodu były przybudowane drewniane budynki gospodarcze. Budynek mieszkalny znajdował się w południowozachodniej części zamku. Do skrzydła mieszkalnego przylegała od południa wieża (prawdopodobnie później przebudowana, co spowodowało jej szybkie zniszczenie).

Na dziedzińcu znajdowała się studnia (obecnie zasypana )

Zamek był słabo przystosowany do obrony z użyciem artylerii. Na skutek tego dość szybko stał się on warownią przestarzałą i już w XVII wieku nie nadawał się do obrony przed regularnymi siłami. Nieremontowany i nie modernizowany zamek już w połowie XVII wieku przestał pełnić swoje obronne funkcje.

Starostowie przenieśli się do dworu w Muszynie, która zresztą od początku odgrywała rolę dolnego zamku. Już w 1645 roku starosta rezydował w dworze pod zamkiem w widłach Muszynki i Popradu, sam zamek był wtedy tylko strażnicą. Wprawdzie starostowie wystawiając dokumenty datowali je „na zamku muszyńskim”, ale w rzeczywistości decyzje zapadały w dworze starościńskim, a jedynie dla podkreślenia wagi aktu zaznaczano, że powstał on na zamku (w rozumieniu zamek, czyli urząd, siedziba władzy starościńskiej).

Jeszcze w 1647 roku ordynacja biskupa Piotra Gembickiego nakazywała mieszkańcom klucza muszyńskiego dbałość o konserwację zamku, a w grudniu 1655 roku starosta muszyński Wojciech Bedliński ruszył z Muszyny na pomoc Nowemu Sączowi, zaś zamek był przygotowany do obrony.

O roli Muszyny i zamku świadczy zwolnienie Bedlińskiego przez króla 27 czerwca 1657 roku od obowiązku udziału w pospolitym ruszeniu w zamian za pilnowanie Muszyny i pasa granicznego.

W XVIII wieku zamek był ruiną, skoro w czasie konfederacji barskiej (1768-1770) nie odegrał Żadnej roli, choć było doń bardzo blisko (w linii prostej 14 km) od obozu konfederatów w Muszynce koło Przełęczy Tylickiej.

Opublikowana w 1837 roku na łamach ukazującego się w Lesznie „Przyjaciela Ludu” rycina ukazuje zamek muszyński jako całkowitą ruinę, z resztką wieży powyżej jednego piętra i kawałem muru (mniej więcej tam, gdzie obecnie znajduje się figura Matki Boskiej)-Znacznie ciekawszy jest widok zamku wykonany około 1846 roku przez M. B. Stęczyńskiego, a opublikowany w wydawnictwie „Okolice Galicji” (str. 37). Przedstawia on widok ruin od południowego zachodu z dobrze czytelną resztką odkrytej przez M. Cabalską południowej wieży zamku.

Inne wizerunki, w tym znany widok zamku na akwareli wykonanej około 1860 roku przez Napoleona Ordę, potwierdzają szybko postępującą ruinę. Jednak akwarela N. Ordy jest szczególnie cenna, bowiem ukazuje zamek w postaci czworokątnej budowli z dwoma kondygnacjami szerokich, prostokątnych okien o renesansowym wykroju.

Najstarszy znany plan ruin zamku wykonany został przez Szczęsnego Morawskiego, który to zamieścił go w pierwszym tomie publikacji zatytułowanej „Sądecczyzna” w 1863 r. s. 92-93 :

„Zamek na kończynie wzgórza u wpływu dwu potoków w Poprad. Od strony gór bronion przekopem i czworoboczną wystającą wieżą, kilkupiętrową, do której prowadził zwód pod jazdę i wozy. W grubym murze wieży widać okrągły niezgrabny komin, utworzony snać obmurowaniem coraz wyżej podciąganego okrągłego 13 calowego pniaka. Bronną tą wieżą, a dalej sklepiastą szyją pnąc się w górę wjeżdżało się na pierwsze podwórze zamkowe, którego wschodnią stronę zajmował piętrowy dwór, zachodnią zaś dziedziniec z studnią otoczony murem pojedynczym od strony przepaści; podwójnym zaś tworzącym kryty obronny korytarz, oddzielony od podwórza drugiego, gdzie prawdopodobnie był skład bierzmów obronnych itp. – i majdam sołtysiej straży nadgranicznej.”

Dzieło zniszczenia zostało przyspieszone założeniem w południowym krańcu zbocza wzgórza zamkowego kamieniołomu, a także budową torowiska kolejowego i drogi (dodatkowo, kiedy w latach 1962-1965 przeprowadzono budowę drogi państwowej Krynica — Nowy Sącz przez dolinę Popradu, znacznie obcięto mało stabilny południowy skraj wzgórza).

Jednak na skutek tego, Że zamek nigdy nie został poddany zasadniczym przeróbkom, obecna ruina jest rzadkim na obszarze Polski przykładem założenia, które przetrwało niezmienione i nieprzebudowane do XVIII wieku, kiedy to opuszczone uległo całkowitej niemalże ruinie.

W 1991 i w latach 1997-1998 podczas prac wykopaliskowych, odkryto i zabezpieczono resztki sklepienia oraz mury wieży zamkowej.

Badania archeologiczne w roku 2008 skupiały się w części wschodniej założenia, tzn. przy północnej ścianie wieży i jej przyporze północno-wschodniej oraz w wykopach I-07 i II-07 (badania rozpoczęto w roku 2007).  Przeprowadzono budowę nowej ścieżki wiodącej do wnętrza ruin, którą wytyczono na stoku północnym oraz uporządkowanie dziedzińca zachodniego (usunięcie hałd ziemi, prawdopodobnie z badań z lat 60. lub 70.).

W okresie od 10.08.2013 r. do 03.10.2013 r. firma „Sekcja Archeo” Judyta Ginter przeprowadziła badania architektoniczno-archeologiczne na zamku w Muszynie.

Dane charakteryzujące skalę projektowanego do budowy z wykorzystaniem istniejących murów wieży widokowej:

• Powierzchnia zabudowy wieży wynosi ~125,6 m2.
• całkowita wszystkich kondygnacji wynosi 502,4 m2
• Wysokość od terenu (przy wejściu głównym do budynku) wynosi (do góry kamiennych murów) ~ 10,19 m
• Kubatura obiektu wynosi ~ 1676 m3. (kubatura do poziomu górnej powierzchni murów – barierki tarasu łącznie z zadaszeniem wejścia na taras

Forma architektoniczna.

Projektowana jest nadbudowa wieży widokowej do trzech kondygnacji nadziemnych, podpiwniczona, zbudowana na rzucie prostokąta, o wymiarach: 10,3 x 12,2 m

Bryła budynku, jej kształt i gabaryty ulegną zmianie w związku z nadbudowa

Projektowana funkcja obiektu: Wieża widokowa

Program użytkowy obiektu.

W kondygnacji piwnicznej zaprojektowano: Wejście do wieży, schody

Na parterze budynku zaprojektowano: komunikację, schody

Na 1 piętrze budynku zaprojektowano: komunikację, schody

Na dachu zaprojektowano: taras wieży widokowej

Kamienica Zamku – stan istniejący

Pierwotnie część mieszkalna dla załogi zamku.

Kształt murów budynku – zbliżony do prostokąta

Budulec – kamień łamany, piaskowiec miejscowego pochodzenia na zaprawie wapienno piaskowej.

Grubości murów, – od 228 cm do 280 cm

Na podstawie badań ikonograficznych oraz analiz porównawczych, w analogii do innych zamków spiskich możemy wnioskować o rodzaju:

Dane charakteryzujące skalę zabudowy:

• Powierzchnia zabudowy ruin (wyznaczona po obrysie ruin murów) wynosi ok. 369 m2.
• całkowita wszystkich kondygnacji: brak kondygnacji, widoczne pozostałości murów
• Wysokość murów od terenu ok 0,5-1,50 m

Forma architektoniczna. Obecne ruiny ścian kamiennych mają wysokość ok 0,5-1,50 m powyżej terenu. Kształt murów wskazuje, że był to budynek zbudowany na rzucie prostokąta.

Dotychczasowa funkcja obiektu: ruiny ścian budynku, bez funkcji użytkowej – obiekt turystyczny

Kamienica Zamku – stan projektowany: wieża widokowa

Kształt murów budynku – zbliżony do prostokąta (na obrysie istniejących murów)

Budulec – kamień łamany, piaskowiec miejscowego pochodzenia na zaprawie wapienno piaskowej.

Grubości murów, – od 228 cm do 280 cm

Dane charakteryzujące skalę zabudowy:

• Powierzchnia zabudowy wynosi ~ 369 m2, po obrysie istniejących murów.
• całkowita wszystkich kondygnacji tarasu wieży widokowej wynosi 369 m2
• Wysokość od terenu (przy wejściu na schody) wynosi (do góry attyki) ~ 5,40 m
• Kubatura budowli : nie dotyczy

Forma architektoniczna.

Bryła budynku, jej kształt i gabaryty ulegną zmianie w związku z nadbudowa. Odbudowany budynek na rzucie prostokąta. Budowla parterowa z tarasem widokowym na dachu. Dach wysunięty z 2 stron poza obrys murów

Projektowana funkcja obiektu: Wieża widokowa z tarasem widokowym

Program użytkowy obiektu.

Na parterze budynku zaprojektowano: otwartą przestrzeń zadaszona płyta tarasu widokowego

Na tarasie wieży widokowej zaprojektowano miejsca do odpoczynku dla turystów